Sülün, tavuksular (Galliformes) takımında bulunan büyük bir kuş grubundaki kuşlara verilen genel addır. 11 cinsi ve 35 türü bulunan sülünlerin erkekleri ve dişileri birbirine benzemez. Erkek sülünlerin daha parlak renkli tüyleri ve uzun kuyrukları vardır. En çok bilinen bayağı sülün (Phasianus colchicus) dünya üzerinde hem doğal alanlarda bulunur hem de çiftliklerde yetiştirilir. Doğada yaşayanları av hayvanı olarak avlanır.

SÜLÜNLERİN GENEL ÖZELLİKLERİ

Sülün, küçük başlı, uzun boyunlu, uzun kuyruklu ve derin vücutlu bir kanatlı türüdür. Erkekte tüyler renkli parlak ve güzel görünüşlüdür. Vücut uzunlukları 53-89 cm, kuyruk uzunlukları 20-47 cm ve kanat açıklığı ise 70-80 cm arasında değişir. Erkekler ortalama 1160 g, dişiler ise 970 g gelirler. Erişilen en yüksek ağırlıklar erkeklerde 1800 g, dişilerde ise 1250 g’ dır.

Yayılma alanı: Batı Kafkasya, Doğu-Batı ve Kuzey Azerbaycan ile Kuzeybatı İran, Kuzey Türkiye ve Bulgaristan’dır. Bunların dışında dünyanın hemen tüm kesimlerinde değişik türde sülünler bulunmaktadır.

1.1 Doğadaki Yiyecekleri:

Sülünler omnivordurlar. Yani hem hayvansal hem de bitkisel besinlerle beslenirler.doğadaki başlıca yiyecekleri tahıllar, bitki tohumları, meyveler ve yeşil filizlerdir. Hayvansal yiyecek türleri Artropodalardan larva ve erginler olmak üzere Ağustos böcekleri, karıncalar, çekirgeler, örümcekler, sinekler, salyangozlar, sümüklüböcekler ve solucanlardır. Daha ender olarak küçük omurgalılardan kurbağalar, kertenkeleler ve yılankarı da yerler.

Yavrular ilk iki gün çok az yerler. Sonra küçük çimler, ölü yapraklar ve küçük böceklerle beslenirler. Yaklaşık 10 günden sonra yeşil bitkileri 6. Haftadan sonra ise tohumları yemeye başlarlar.

Yiyeceklerini genellikle yerden alırlar. Toprağı eşeleyerek ve gaga ile yanlara dağıtarak bitki köklerine ulaşırlar. Böylece 8 cm derinlikteki kökleri ve yumruları yiyebilirler.

1.2. Sesleri

Sülünler çok değişik sesler çıkarırlar ve bu seslerin her biri değişik anlamlar taşır. Geceleyin tünediklerinde kimi zaman düşük tonda hoşa giden, rahatlatıcı bir şarkı gibi ses çıkarırlar. Bu sesi çıkarırken gagaları kapalı olur.

Erkekler çok yüksek tonda, ani, kalın ve sert bir ses çıkarırken, dişiler kesik kesik iki heceli olarak nitelendirilebilecek bir ses çıkarırlar. Genellikle guguk kuşunun sesine benzeyen yüksek tonda boğuk bir ses alarm sesi olarak nitelenir. Erkekler dövüşme sırasında ise çok kısa süren ahenksiz bir ses çıkarırlar ki buna da protesto sesi denir. Kendi eşine başka bir erkeğin yaklaşması durumunda, onun geri çekilmesini ve yatışmasını sağlayan boğazdan bastırıcı bir ses çıkarmasına ise “koruma sesi” denebilir.

Dişiler çiftleşme döneminde “ kia kia” biçiminde boğuk ve kısık bir ses çıkarırlar. Bir başka dişi ile dövüşme sırasında kedi mırlamasına benzer ses ise tehdit gibi bir anlam taşır.

1.3. Sosyal Davranışları

Erkekler genellikle ayrı gruplar oluştururlar. Her gruptaki erkek sayısı 10b kadardır. Dişiler erkeklerden daha sosyaldir ve gruptaki birey sayısı 30’a dek çıkar. Sürüdeki erkekler arasında güçlü bir hiyerarşi vardır. Dişilerde daha az hiyerarşi görülür. Doğadaki erkek-dişi oranı 1-1’dir. Yani tek eşli bir yaşam söz konusudur. Ancak bu oran ilkbaharda 1:4-6’ya dek çıkabilir, yani çok eşli yaşam sürerler. Genç erkekler ilk sonbaharda saldırgan davranış gösterebilirler.

1.4. Üreme Özellikleri

Ticari amaçla başlatılan ıslah çalışmaları sonunda eşeysel olgunluk yaşı 28. Haftaya dek kısaltılabilmiştir. Ancak yetiştirme koşullarına bağlı olarak değişebilmektedir. Dişiler Mart ayı ortası veya sonundan Haziran başına kadar yumurtlar. Bu dönemde 50-60 adet yumurta yapabilmektedirler. Özellikle Fransa ve İtalya’da yürütülen ıslah çalışmaları sonunda yıllık yumurta üretimi 150 adetin üzerine çıkan hatlar oluşturulduğu bilinmektedir.

1.5. Sülün Eti ve Özellikleri

Ülkemizde henüz av alanları için yeterli bir Pazar söz konusu değildir. Bu nedenle sülün yetiştirmek isteyenler öncelikle sülün eti satışını düşünmeleri gerekir. Bunun yanında zevk için sülün yetiştirmek isteyenlere canlı sülün ve damızlık yumurta satışı, küçük çapta da olsa yapılabilir.

Sülün eti çok lezzetli ve besleyicidir. Protein yönünden kanatlılar içinde en zengin olanıdır. Buna karşılık çok az yağlı ve kalorisi düşüktür. Sülün eti bu özellikleri nedeniyle lüks bir et türüdür ve her zaman tavuk etinin yedi katı gibi yüksek fiyatla satılır. Et için pazarlama ve kesim yaşı 14-22 hafta arasıdır. Daha ileri yaşlarda et sertleşir ve yağlanır. Örneğin Fransa’da sülünler 6. Haftada 500-600 g ağırlıkta, 13. Haftada 1300 g civarında kesime gider. Damızlık dönemi sonunda kesilenler çorbalık olarak değerlendirilir. Sülün eti tüketimi geleneksel olarak sonbahar ve kış aylarında yükselmektedir.

Sülün eti üretiminde yem giderleri genel giderlerin % 50’sini oluşturur. Haftada sülün başına 400-500 gram yem tüketilir. İyi bakım ve besleme koşullarında % 5’e kadar ölüm normal sayılır. Bu veriler göz önüne alınarak yaklaşık bir maliyet ve karlılık tahmini yapılabilir.

2. ZOOLOJİK SINIFLANDIRMADAKİ YERİ VE SÜLÜN IRKLARI
Sülünler zoolojik sınıflandırmada tavuklar ve bıldırcınlarla birlikte Aves (kuşlar) sınıfında ve phasianidae (sülünler) familyasında yer alırlar. Bu familyada bulunan phasianus genusundan çok sayıda sülün türü vardır. Sülünler doğu kökenli olmalarına karşın, Avrupa ülkeleri, Birleşik Amerika ve Kanada iklimlerine başarı ile uyum gösterebilmişlerdir. Tarihsel kayıtlara göre sülün Avrupa'ya M:Ö: 1300 yıllarında getirilmiştir. Başlıca sülün ırklarının özellikleri aşağıda sırasıyla belirtilmiştir.

Siyah Boyunlu Sülün (Phasianus colchius) : Kaynağı Karadeniz Bölgesidir. Batı Avrupa'ya buradan götürülmüş ve yetiştirmeye alınmıştır. Erkekte omuzlar, butlar ve vücudun arka kesimi kahverengidir. Vücudun diğer kesimleri bakır kırmızısı, baş veboyun ise koyu yaşildir. Dişilerde tüm vücut koyu kımızımsı renkte ve koyu beneklidir.

Moğol Sülünü (Phasianus mongolicus) : Kaynağı Orta Asya'dır. İri yapılı bir sülün ırkıdır. Erkekte boyun menekşe renklidir. Geniş ve beyaz renkli gerdanı vardır. Omuzlar ve cücut tüyleri genellikle yeşilli koyu kırmızı renktedir. Dişide ise renk pembemsi sarı veya gölgeli kahverengidir. Sırt ve butlarda belirgin siyah benekler bulunur.

Boyun Halkalı Sülün (Phasianus torguatus) : Kaynağı Çin olmakla birlikte Kuzey Amerikada yoğun olarak yetiştirilmektedir. Orta büyüklükte bir sülündür. Boyunda halka şeklinde beyaz renkli tüyler bulunmaktadır. Erkeklerde gerdan geniş ve beyaz, göğüs koyu kırmızı, sırt bölgesi sarı, omuzlar gri, yanlar portakal ve arka kesim yeşil renklidir. Böylece erkeklerde değişik çok renklilik egemendir. Dişiler ise vücudun tüm bölgelerinde değişik tonda kahverengi veya gölgeli kahverengi taşırlar.

Formosan Sülünü (Phasianus formosanus) : Erkekler renk yönünden P. torguatus' a benzer, fakat daha mavimsidirler ve renkleri parlak değildir. Dişilerin tek farkı ise göğüs bölgesinin solgun renkli oluşudur. Yani vücudun diğer kesimleri gölgeli kahverengidir.

Altın Sülün (Chrysolophus pictus) : Orta Çin kökenli ve dünyada en çok tutulan ırktır. Güzel görünüşlü ve parlak renklidir. Yetişkin erkeklerde ibik, sırt, gaga ve incikler sarı, yanlar siyah çubuklu portakal renkli, örtü tüyleri yeşil ve kanatlar mavidir. Omuzlar, arka kesim ve alt kesim derin koyu kırmızı renklidir. Kuyrukta kahverengi egemendir. Dişiler ise siyah çubuklu sarı renklidir. Evcil yaşamda ve küçük bölmelerde yetiştirmeye çok elverişlidir.

3. YETİŞTİRME İLKELERİ
Sülün yetiştirmede başlıca dört amaç vardır.

Avlanma alanları için üretim
Damızlık üretimi
Zevk içi üretim
Sülün eti üretimi
İşletmeler Pazar durumuna ve parasal olanaklarına göre bu amaçlardan biri ya da tümü için üretim yapabilirler. Örneğin bir sülün çiftliği, zevk için sülün yetiştirmek isteyenlere yavru veya yetişkin sülün satışı yapabilir. Diğer çiftliklere nitelikli damızlık satışı söz konusu olabilir. Kesilip temizlenmiş sülün eti satışından da para kazanmak düşünülebilir. Ayrıca özel ev alanları ve hayvanat bahçeleri için üretim ve satış sınırlı ölçüde de olsa mümkündür. Yabancı ülkelerde bu tip yerlere sıkça rastlanır. Ülkemizde de kimi büyük firmalar spor ve eğlence amacıyla avlanma çiftlikleri kurmaya başlamıştır. Kimi orman işletmelerinde ise çeşitli av kuşları üretimi yapılmaktadır.

Hangi amaçla üretim yapılmak istenirse istensin, sülün yetiştirmede kuluçka makinesi edinmek baş koşuldur. İşletmeci çevredeki Pazar durumuna göre hangi yönde üretime ağırlık vermek gerektiğini iyi hesaplamalıdır.

3.1. İşletme Yerinin Seçimi
Sülün çiftliği kurulacak yerin seçiminde pazar durumu etkin rol oynar. Ayrıca üretim amacı da pazar istemine göre yönlendirilir. Örneğin avlanma alanları için üretim söz konusu ise, işletmenin bu tür yerlere yakın bir kesimde kurulması satış kolaylığı sağlar. Avlanma alanları ülkemizde henüz yenidir. Bu nedenle yeterli bir pazar olarak düşünülmemelidir. Ancak sülün çiftlikleri birinci derecede sülün eti ve ayrıca hobi hayvancılığı için canlı sülün satışından gelir elde etmeyi amaçlayabilirler. Bu durumda işletme, büyük yerleşim alanlarına yakın bir yerde kurulmalıdır.

İşletme yeri seçilirken, panik yaratacak gürültülü yerlerden uzak kalmaya özen göstermek gerekir. Ayrıca koku, sinek vb gibi olumsuzluklara neden olmamak için kentlerin içinde ya da çok yakınında işletmenin kurulması doğru değildir. Bataklıklar, dere kenarları ve ormanlık alanlar da sülün çiftliği kurmaya elverişli değildir. Çünkü böyle yerlerde et yiyen yabanıl hayvanların bulunması olasılığı vardır. Bu hayvanlardan gelecek zararların önlenmeye çalışılması büyük güçlük yaratır.

Çiftlik yeri kumsal ve her mevsiminde drenaja uygun olmalıdır. Sülünlerin kuluçka makinesi ile üretilmesi söz konusu olduğundan işletmede kesinlikle elektrik bulunmalıdır. Bıldırcın ve tavuk çiftliği kurulurken yer seçiminde aranan diğer özellikler sülünler için de geçerlidir.

3.2. Büyütme İlkeleri

Sülün yavruları büyütme döneminde büyük titizlik ister. İlk 6 hafta içinde çok sayıda ölümler ortaya çıkar. Bu süre içinde yaşama gücü ortalama % 92-96 düzeyindedir. Bu değeri bir ölçüt olarak almak ve ölümler % 8-10’u geçtiğinde büyütme koşullarında önemli bir aksaklığın varlığını düşünmek gerekir.

Büyütme döneminde karşılanması gereken en önemli koşullar yeterli sıcaklık, uygun yerleşim sıklığı, sürekli temiz ve taze su ile yeter ölçüde yemlik ve uygun yemdir. Kapalı büyütme uygulandığında havalandırma da önem taşır.

3.2.1. Aydınlatma

Büyütme döneminde besi amaçlı büyütülen ilk dört hafta boyunca 3 watt/m2 olacak şekilde sürekli aydınlatma uygulanır. Daha sonra aydınlatma şiddeti yavruların ancak yem ve suyu görebilecekleri kadar düşürülür. Bu nedenle 0.3 watt/m2 aydınlatma yeterlidir. Genellikle 4. Haftadan itibaren aydınlık süre kademeli olarak azaltılır. 5. ve 6. Haftalarda aydınlık süre yaklaşık 18 saate, yedinci hafta 17, sekizinci hafta 16 saate kadar düşürülür. 9-16 haftalar arasında ise 14 saate inilir. Damızlık sülünler için daha kısa süreli aydınlatma programları önerilmektedir. Örneğin, ilk 10 gün sürekli aydınlatma, 3. Haftaya kadar kademeli azaltarak 0.3 Watt/m2 şiddete 7-8 saat olacak şekilde artırılması uygulanabilir. Yumurtlama dönemi boyunca 14 saat aydınlık süre sabit tutulur.

3.2.2. Sıcaklık
Büyütme kümeslerinde gerekli sıcaklık konusunda farklı öneriler vardır. İlk haftaya radyan altında ve civciv sırt yüksekliğinde ölçülen sıcaklığın 35-37 0C olması ve her hafta 2.8-4 0C azaltılması önerilmektedir. Kümes sıcaklığı ise 25 0C olmalıdır. Sülün yavruları sıcaklık istemleri değişik durumlara göre farklılık gösterebilmektedir. Tavuk civcivlerinin büyütülmesindeki gibi temel ilkeler sülün yavruları içinde geçerlidir. Ancak ısı enerjisinden tasarruf sağlamak yönünden daha düşük sıcaklıklarda büyütülme olanaklarının araştırılmasında yarar vardır. Büyütme kümesinde ısıtma için elektrik, tüp gaz vb çeşitli enerji kaynakları kullanılabilir. Yerde büyütmede tüp gaz ile çalışan radyanlar daha tercih edilmelidir. ıntra-fuj ampuller hem kanibalizmi önleme hem de denetim kolaylığı bakımından uygundur. Ampuller yerden 45-60 cm yüksekte asılmalı ve yükseklik ayarlanabilir olmalıdır.

3.2.3. Yerleşim Sıklığı
Sülün büyütmede yerleşim sıklığı bakımından da farlı bildirişler görülmektedir. 0-4 hafta arasında metre karede 5.5 sülün, 4-16 haftalar arasında ise 1.2 adet sülün barındırılabileceğini, başka bir kaynakta ilk 4 hafta içinde metre kare alanda 30-35 civciv büyütülebileceği belirtilmektedir. 4. Haftadan sonra yavruların ilk kez dışarı çıkmalarına izin verildiğinde her yavru başına 0.4 m2, 7. Haftadan sonra ise 2 m2 alan önermektedir. 7. Hafta yavruların tam olarak açıkta barındırılabilecekleri yaştır.

3.2.4. Yemlik-Suluk Gereksinimi

Büyütme döneminde her 100 civciv için 4 m yemlik, 2m uzunluğunda suluk gereklidir. Dönemlere göre civciv başına yemlik gereksinimi aşağıda verilmiştir.

1-10 gün : 2.5 cm

11-42 gün : 5.0 cm

43-98 gün : 7.5 cm

Büyütme döneminde sülün yavruları genellikle tüketilen her 1 kg yeme karşılık 2.5-3.0 kg su tüketirler. Sıcak havalarda ise bunun iki katı su hesaplamak gerekir. Aslında su sülünlerin önlerinde temiz ve taze olarak her zaman hazır bulunmalıdır. Suluklar içine renkli taş ya da benzeri bir şey koymak uygun olur. Bunun iki yönlü yararı vardır. Hem yavruları suya cezbe der hem de boğulmaktan korur.

3.2.5. Barındırma

Sülünler ilk üç hafta mutlaka kapalı kümeste barındırılmalıdır. Büyütme kümesinin yalıtımlı olması ısıtma kolaylığı ve ısı enerjisinden artırım sağlar. Kümes tabanı beton olmalı, üzerine kaba kum ve beyaz talaş serilmelidir. Sülün yavruları yerde ve ana makinelerinde olmak üzere iki yöntemle büyütülebilir. Yetiştiricilerin çoğu genellikle ilk 7-10 gün ana makinelerinde, daha sonra yerde büyütme uygulamaktadır.

Boyutları 3.75 x 3.75 olan bir büyütme bölmesinde 450 yavru büyütülebilir. Yavrular 3.5 haftalık olduklarında büyütme bölmesine bağlantılı olan gezinme bölmelerine çıkarılabilir. Gezinme bölmelerinin ölçüleri ise 7.5 x 7.5 m olmalıdır. Gezinme bölmelerine yeşillik ekilmelidir. Bunun iki yararı vardır; hem yavrular için bir yem hem de örtü ödevi görür.

Yavrular 7 haftalık olduklarında mutlaka büyütme bölmelerinden uçuş bölmelerine alınırlar. Bu bölmelerin ölçüleri 15 x 45 m olarak yapılmakta ve her bölmede 300 sülün barındırılmaktadır. Burada her sülün başına 2-2.4 m2 alan önerilir. Her uçuş bölmesinde birkaç adet yatay tünek tahtası bulunmalıdır. Bunlar sülünlerin içgüdüsel tüneme gereksinimlerini giderdiği gibi, kanibalizm durumunda bir kaçış yeri olarak da işe yarar. Bölmeden bölmeye geçişi sağlamak için bölmelerin köşelerinde kapılar bulunmalıdır. Ayrıca her üç bölme için bir yakalama bölmesi yapılmalıdır. Bu bölmeler için 4 x 7 m ölçüleri uygundur.

Sülünler satış yada kesim zamanı geldiğinde 100-125 adetlik küçük kümeler halinde yakalama bölmelerine sürülür ve burada balık ağzına benzer bir naylon ağ ile yakalanırlar. Ağın delikleri 2.5 cm’ den daha büyük olmamalıdır. Aksi halde sülünlerin başları deliklerden geçebilir. Yakalama ağı veya kepçesinin çapı da 45-50 cm olmalıdır. Beş haftadan daha büyük olanlar kanatlarından tutulur ve böylece uçmaları, kanat kırılmaları önlenmiş olur; ayrıca tırnakları da yakalayanı incitmez.

Gerek büyütme kümeslerinin gezinme yerlerinde gerekse uçuş bölmelerinde değişik bitki tohumları ekilerek yeşillik sağlanır. Bunun için toprak temiz ve mikroplardan arındırılmış olmalıdır. Bölmelerde yavrular gelecek sonbaharın sonlarına kadar kalırlar. Ekim için toprağın ilkbahara kadar işlenmesi mümkün değildir. Ancak ilkbaharda ekim ne kadar erken yapılırsa bitkilerin o kadar çabuk büyümeleri sağlanır. Olanaklara göre değişik bitki tohumlarından karışım yapılarak ekilebilir. Gezinme ve uçuş bölmeleri için arpa, yulaf, sarı mısır, ayçiçeği, sorgum ve sudan otu gibi değişik bitkilerden bir karışım uygun olur. Arpa, yulaf gibi bitkiler sülünlerin yemesi için ayçiçeği ise gölgelik olarak uygundur.

3.2.6. Büyütme Döneminde Gelişme Denetimi

Büyütme döneminde yavruların iyi gelişip gelişmediklerini denetlemek ve standartlarla karşılaştırılmak işletmenin başarısı için önem taşır. Sülünlerde ilk 6 hafta erkeklerin, 10-14. Haftalar arasında da dişilerin gelişme hızı yüksektir. 30. Hafta dişilerin bıldırcınlarda olduğu gibi erkeklerden daha yüksek ağırlığa ulaşırlar. Sülün yavrularının çeşitli dönemlerdeki ağırlıkları aşağıdaki gibi saptamıştır.

Çizelge 1. Açıkta ve kapalı büyütme koşullarında sülünlerin gelişimi

Özellikler Barındırma Tipi
                                            Açık           Kapalı
                                          Erkek Dişi  / Erkek Dişi
Canlı ağırlık, g (10 hafta)      943 - 745    909 727
Canlı ağırlık, g (17. Hafta)  1475 1085    1371 988
Yemden yararlanma                  3.91 -   4.91 

Çizelge 2. Sülünlerin çeşitli verim özellikleri

Özellikler            Çıkış / 3. Hafta / 6. Hafta / 12. Hafta / 16. Hafta
Canlı Ağırlık (g)           
Erkek                19.4     143          398         1093         1325
Dişi                   20.2     127          331         836            975
Özellikler             0-3 hafta / 4-6 hafta / 7-12 hafta / 13-16 hafta  / 0-16 hafta
Yem Tüketimi (g)     213           661           2304           1873             5050
Yemden yararlanma  1.59          2.43          3.37           4.50                -

Bir başka çalışmada sülünlerin gelişme özelliklerine ilişkin saptanan bulgular Çizelge 2’de verilmiştir. Aynı çalışmada 16. Haftada kesime giden 350 adet erkek sülünde saptanan kesim ağırlığı 1140 ile 1400 g arasında değişmiş ve ortalama 1288 g olmuştur. Karkas ve karkas parçalarının randımanları ise Çizelge 3’ de verilmiştir.

Çizelge 3. Erkek sülünlerin 16. Hafta kesim sonuçları

Canlı ağırlıkta %               Karkas Ağırlığında %
Karkas                  Göğüs / Üst but / Alt but / Diğer / Deri  / Kemik
Erkek                    24.7      11.5       11.8     15.0     8.3    28.0
Dişi                       20.2      127        331      836     975     -

3.2.7. Civcivlerin Beslenmesi
Sülünlerin erken dönem beslenmesinde bıldırcınlarda olduğu gibi hindi başlama yemleri uygundur. İlk 4 hafta boyunca % 24-29 proteinli başlama yemleri gerekmektedir. Bu süre içinde her civciv başına 400 gram yem hesaplamak gerekir. Sülün başına 5-18 hafta arası 7 kg yem tüketimi hesaplamak gerekir. Dişiler 25. Haftaya kadar 11.5-12 kg, erkekler ise 10 kg civarında yem tüketmektedir.

Yavrular büyütme kümesleri veya ana makinelerine alındıklarında hemen yem ve su verilmelidir. İlk birkaç gün gazete kağıdı, karton vb düz yüzeyler üzerinde ya da yumurta viyollerinde yem verilir. Bu durum yavruların yem yemeye alışmalarını sağlar. Yaklaşık 3-4 gün sonra gazete kağıtları kaldırılarak küçük civciv yemlikleri kullanılır. Yemlikler üzerinde yavruların yemliklere girmesini önleyecek bir düzenek bulunmalıdır. Bu yapılmazsa hem yem kaybı artar, hem de yemin mikroplarla bulaşma olasılığı artar.

Hava koşullarına bağlı olarak civcivler 3,5-4 haftalık olduklarında gezinme yerlerine çıkarılırlar. Bu sırada civcivler sağlıklı görümlü ise ve iyi tüylenmişlerse başlama yeminden gelişme yemine geçilebilir. Gelişme yemi %18-20 düzeyinde ham protein içerir. Hem civciv yemine hem de gelişme yemine koksidiastat katılmasında yarar vardır.

Gaga kesimi uygulanırsa yemliklerde fazla miktarda yem bulunmasına özen göstermek gerekir. Ayrıca her 100 civciv başına 500 gr mermer tozu verilmesi sürdürülür. Mermer tozu 10. Haftadan sonra kaba öğütülmüş tipte (tavuk tipi) olmalıdır. Bu yaştan sonra verilecek gelişme yemi de pelete dönüştürülebilir.

Yavrular büyüdükçe protein gereksinimi de azalır. Başlangıç ve gelişme yemlerinin besin madde içerikleri sırasıyla çizelge 4 ve çizelge 5’ de verilmiştir. Yaklaşık 10-12 haftadan sonra normal yeme dane yemlerde karıştırılabilir.

Çizelge 4. Sülün yavrularının 0-4 hafta arasındaki dönemde çeşitli enerji düzeylerine göre önerilen besin maddeleri (%)

Enerji (kcal ME/kg)         2500 / 2700 / 2900 / 3100
Protein                         23.1    25.0    26.8   28.7
Lisin                            1.30    1.40    1.50    1.60
Metionin                      0.42    0.46     0.50    0.54
Kükürtlü aminoasitler      0.83    0.90     0.97    1.04
Triptofan                     0.20    0.22     0.23    0.24
Treonin                       0.74    0.80     0.86     0.92
Mineraller
Kalsiyum                     1.00    1.10      1.20     1.30
Toplam fosfor              0.78     0.84     0.90      0.95
Yararlanılabilir fosfor     0.56      0.61     0.65      0.69

Çizelge 5. Sülün yavrularının 5-12 hafta arasındaki dönemde çeşitli enerji düzeylerine göre önerilen besin maddeleri(%)

Enerji (kcal ME/kg)         2500 / 2700 / 2900
Protein                         14.8    16.0    17.2
Lisin                             0.79    0.85    0.91
Metionin                       0.35    0.38     0.41
Kükürtlü aminoasit          0.56    0.60    0.64
Ttiptofan                     0.13     0.14    0.15
Treonin                        0.46     0.50    0.54
Mineraller
Kalsiyum                      0.90      0.95    1.00
Toplam fosfor               0.65      0.70    0.75
Yaralanılabilir fosfor        0.45     0.46     0.49

3.3. Damızlık Yetiştiriciliği

3.3.1. Barındırma

Damızlık sülünlerin barındırılması için yanları ve üstü kümes teli ile çevrili olan 2-3 m yükseklikte kuşluklar kullanılır. Kümes teli kalınlığının 1.6-1.8 mm, ızgara aralıklarının ise 15-20 mm olması önerilir.

Barındırmada temel kurallar, kuşlukların sakin bir yerde yapılması, rüzgar, soğuk ve yağmurdan korunması; tabanın kuru olması ve kum serilmesidir. Tabanın bir bölümünde doğal bitki örtüsü bulunması da yararlı olur. Kuşluklarda ayrıca tünek, yemlik, suluk ve folluk bulunur. Sulukların doğal ortama benzer biçimde akar suluk olması önerilir. Sülünler her dönemde sessizlik ister. Herhangi bir koku, uçmalarına ve tellere çarpmalarına neden olur. Bunun sonucunda incinmeler, hatta ölümler meydana gelebilir. Tünek bulundurulması sülünlerin doğal gereksinimlerini karşılama bakımından yararlı olur. Ancak tünek yokluğunda önemli bir sakınca ortaya çıkmaz. Tünek yüksekliği 1.2-1.5 m, tünek tahtası kalınlığı 3-5 cm olmalıdır. Tüneklerin duvardan veya tel çitten uzaklığı ise en az 50-60 cm olarak önerilir. Böylece özellikle erkeklerin kuyrukları tüneme sırasında zarar görmemiş olur.

Damızlıkların barındırılacağı kuşluklar tam olarak açık yapılabileceği gibi, yarı açık olarak da düşünülebilir. Yarı açık kuşluklarda sülünlerin gerektiğinde doğal koşullardan gizlenebileceği, korunabileceği gizli bir bölme bulunur. Buna bağlı olarak tel çitle çevrili gezinme yerleri vardır. Bu tip kuşluklar için önerilen ölçüler aşağıda verilmiştir.

Kapalı Bölüm Gezinme Bölümü

Derinlik   1.5 - 2.55.0 - 6.0

Genişlik   3.0 - 4.03.0 - 4.0

Yükseklik 2.5 - 3.02.5 - 3.0

Damızlık sülünler kuşluklarda tek erkekli; ya da erkekli kümeler halinde barındırılabilir. Her ikisinde de bir erkek için 7 dişi hesaplamak gerekir. Çok erkekli gruplar bakım-besleme kolaylığı yanında yüksek döllülük oranı sağlanması bakımından da yeğlenmelidir. Hangi tip barındırma olursa olsun, sülün başına 4-5 m2 ‘lik alan düşecek biçimde bölmelerin ayarlanması gerekir. açık bölmelerde barındırma uygulanırsa , kış aylarında yağmur ve rüzgardan korumak amacıyla sürekli yeşil kalan bodur ağaç ya da çalıların bulunmasında yarar vardır.

3.3.2. Damızlıkların Bakım-Yönetim ve Üretim Planlaması

Ekim ayı gelecek yılın planını yapmak için uygun bir zamandır. Hedeflenen satışlar damızlık sürünün büyüklüğünü belirlemede etkilidir. Burada göz önüne alınması gereken diğer noktalar, sülün başına bir mevsimde üretilebilen yumurta sayısı veya günlük yumurtlama randımanıdır. Alınan yumurtalardan yaklaşık % 10-12 kadarının kuluçkalık nitelikte olmadığını ve kuluçka randımanının % 70-75 dolayında olduğunu ve her dişiden bir mevsimde 55-60 yumurta alabileceğini düşünürsek bir dişi başına yılda veya mevsimde 30-40 kadar yavru üretilebilir.

İşletmenin başarısı için damızlık sürünün seçimi, bakımı, yönetimi ve beslenmesi önem taşır. Sülünler her yıl Mart sonunda yumurtlamaya başlar ve eğer açıkta barındırma uygulanıyorsa yumurtlamayı Temmuz sonuna dek sürdürürler. Bu süre içinde her sülün 55-60 dolayında yumurta verir. Bundan dolayı damızlık sürü her zaman ilk çıkan yavrulardan kurulmalıdır. Damızlık sürüyü oluşturacak bireylerin seçiminde vücut yapısı, ağırlık, tüylenme ve fiziksel kusurlar ölçüt olarak ele alınır. Bireysel verim denetimi ve pedigrili yetiştirme yapılabilirse, seçim için daha başka ölçütler üzerinde de durulur. Ancak, pratik yetiştiricilikte bunun uygulanması büyük yük getirir. Seçim için en uygun zaman Ekim ayıdır. Seçilenler diğerlerinden ayrı olarak damızlık bölmelerine yerleştirilir. Damızlık sülünlerde 2. Haftada gaga kesimi mutlaka yapılmalı, kış döneminde tüm sülünlerde gaga düzeltilmesi ve erkeklerde ise mahmuzun köreltilmesine dikkat edilmelidir.

Erkek - Dişi Oranı

Damızlık erkek ve dişileri kış boyunca bir arada tutmak, dövüşme eğilimini azaltmak bakımından önem taşır. Damızlık erkek sayısı her 7 dişiye bir erkek düşecek şekilde ayarlanmalıdır.

Ancak incinen, hastalanan ya da ölenlerin yerine yenilerinin konulması için bir miktar yedek erkek bulundurmakta yarar vardır. Geceleyin yumurtlanan yumurtalarda % 40 düzeyine varan dölsüzlük söz konusudur. Dölsüzlük açısından kuluçka mevsimindeki aylar (Nisan, Mayıs, Haziran) arasında farklılık yoktur.

Yumurta Verimi

Gerek yumurtlama başlangıcı, gerekse sülün başına yumurta verimi bölgelere, iklim koşullarına ve beslenmeye bağlı olarak değişiklik göstermektedir. Yumurtaya başlama yaşının uygulanan aydınlatma programına göre 30-38 hafta arasında değiştiği bildirilmektedir. sülünlerde yumurtlama yaşı 41. Hafta olarak belirlenmiş ve bir mevsimde dişi başına ortalama 52.96 adet yumurta elde etmişlerdir. Yumurta ağırlığı 33.36 g olarak bildirilmiştir. Aynı çalışmada döllülüğü % 81.39, çıkış gücü ve kuluçka randımanını sırası % 78.45 ve % 63.85 olarak saptamışlardır.

Kimi sürülerde mevsim boyunca 55-60 adet olan yumurta verimi 70- 80 adete kadar çıkabilmektedir. Sülün yumurtalarının özellikleri konusunda yapılan araştırmalar sınırlıdır.

Çizelge 6. Sülün yumurtalarının Fiziksel özellikleri

Yumurta Özellikleri
Ağırlık 27.1 g
En 33.7 mm
Uzunluk 42.1 mm
Kabuk Kalınlığı 0.31 mm
Biçim İndeksi 0.80
Kabuk Dayanıklılığı 1.41

Damızlıklarda Ağırlık Kontrolü

Kış boyunca damızlık sülünler yeterli ve dengeli beslenmelidir. Yağlanmaya neden olacak aşırı besleme doğru değildir. Çünkü yağlanan sülünlerde yumurta verim azalır, yumurta kabuk niteliği bozulur ve genellikle döllülük oranı düşer. Yağlanmayı önlemek için canlı ağırlık denetlenmelidir. Yumurtlama dönemi başında dişi damızlıkların ağırlıkları 1 kg dolayında olmalıdır. Ege bölgesinde yetiştirilen sülünlerin eşeysel olgunluk yaşında ağırlıkları erkekler: 1170 g, dişiler : 1066 g olarak saptanmıştır. (Çizelge 7) Dişi ağırlıkları ve kuluçka sonuçları arasında çok sıkı bir ilişki vardır. Dişilerin ağırlığı arttıkça kuluçka sonuçları kötüleşir.

Çizelge 7. Dişi ağırlıklarının kuluçka sonuçlarına etkileri

Dişi Ağırlığı (kg) Döllülük (%) Kuluçka Randımanı (%) Dişi başına üretilen yavru sayısı
   1.02                83.3               67.2                              20
   1.14                73.8               53.6                              15
   1.25                58.9               41.8                              11
Kabuk Kalınlığı 0.31 mm     

Damızlıkların yağlanmasını önlemek için kış boyunca beslenmelerinde titizlik göstermek ve gerekirse sınırlı besleme uygulamak yararlı olur.

3.3.3. Kuluçka İşleri

Yumurta Toplama

Kuluçkada iyi sonuçlar alabilmek için yumurtalar sık sık toplanmalı; sağlam, temiz ve büyük yumurtalar makineye konulmalıdır. Sülünlerde yumurta verimi ve döllülük düşük olduğundan, sülün başına yavru üretimini arttırmak bakımından yumurta toplamada titiz davranmak gerekir. Yumurtlama mevsiminde yumurtalar kuşluklardan günde en az üç kez toplanmalıdır. Çok sıcak ve çok soğuk olmayan günlerde yumurtaların, saat 11.00, 14.00 ve 16.00’ da olmak üzere günde üç kez toplanması yeterlidir. Yumurtalardan kuluçkalık nitelikte olmayanların oranı % 3 civarındadır. Uygun olmayan koşullarda bu oran % 20’ye kadar çıkabilmektedir. Damızlık bölmelerinde folluk olsa da sülünler genellikle yere yumurtlamayı yeğler. Bu durumda ve özellikle nemli havalarda yumurtaların kirlenmesi olasılığı artar. Bu nedenle kirli yumurtaların yıkanmasında yarar vardır. Yıkamada 43-46 0C sıcaklıkta su kullanılır. Yumurtalar böyle bir suda 3 dakikadan daha uzun süre tutulmamalıdır. Sudan çıkarılan yumurtalar havada kurumaya bırakılır.

Yumurtaların Depolanması

Yumurtaların biriktirilmesi zorunluluğu varsa yumurta koruma odasının sıcaklılığı 13-18 0C arasında ve oransal nemi de % 70 dolayında olmalıdır. Yüksek oranda çıkış gücü sağlayabilmek için koruma odasında en çok bir hafta bekletilmelidir.

Kuluçka Koşulları

Diğer kanatlı yumurtaları için etkili olan sıcaklık, nem, çevirme ve havalandırma gibi kuluçka koşulları sülün yumurtaları için de geçerlidir. Sülün kuluçkacılığı ile ilgili bilgilerin yetersiz olduğu durumlarda genel kuluçka ilkeleri göz önüne alınmalıdır. (Çizelge 10)

Kuluçka makinesinde ön gelişme için 21 gün boyunca 37.6 0C sıcaklık ve % 56-58 düzeyinde oransal nem önerilmektedir. Yumurtalar 21. Günde çıkış bölmesine alınır ve burada sıcaklık 37.2 0C’ ye düşürülür. Nem ise % 73’e yükseltilir. Makinenin çıkış yerine 21. Günde alınan yumurtalar burada 2-3 gün tutulur ve çıkış sağlanır. Otomatik çevirme olmayan kuluçka makinelerinde çevirme, çıkış gücünü etkileyen önemli bir konudur. Günde 5 kez çevirme ile % 69.2, günde 24 kez çevirme ile de % 92.9 oranında çıkış gücü sağlanmaktadır.

Sülün yetiştirmenin karlı bir üretim dalı olması için, döllülüğü etkileyen etmenlerin araştırılması ve sülün başına üretilen yavru sayısının arttırılmasına gereksinim vardır.

Çizelge 8. Çeşitli kanatlı türlerinde kuluçka süresi ve kuluçka koşullarına ilişkin bilgiler

Kuluçka koşulları                  Bıldırcın         Sülün          Keklik
Kuluçka süresi (gün)              17             23-28            22-25
Sıcaklık (0 C) KuluçkalıkÇıkış  37.4-37.5     37.637              --
Nem (%)Kuluçkalık Çıkış      65-7270-80    56-7873            --
Son çevirme Çevirme    15. gün4-6 kez    21. gün24 kez   19. gün
Çevirme açısı                      90                -                      -
Kabuk Dayanıklılığı               1.41              -                      -

Çıkış bölmesinde yavruların sıçramasına engel olmak için çıkış tablalarının üstü kapalı olmalıdır. Çünkü yavrular canlı ve hareketlidir. Çıkış tablalarının altı ise delikli veya ızgaralı olmalıdır. Yavrular tırnakları ile daha rahat tutunabilirler. Böylece kaymalarından ileri gelebilecek kalça çıkıklığı önlenmiş olur. Yavrular makinenin çıkış bölmesinden her 3 saatte bir alınır ve kenarları delikli karton kutulara konulur. Bu kutularda yaklaşık 30 0C sıcaklıkta tüylerin kuruması sağlanır. Sülün yumurtaları mevsim başlangıcında haftada bir kez, daha sonraları ise iki kez makineye konulmalıdır. Pazartesi çıkarılması istenen yavrular için Çarşamba öğleden sonra, Perşembe günü çıkarılmak istenenler için de Cumartesi öğleden sonra makineye yumurta konulur.

3.3.4. Damızlıkların Beslenmesi

Yumurtlama dönemi kısa olduğu için bu dönemde sınırlı besleme yapılmaz. Mart başından başlayarak damızlıklara damızlık yemi verilmelidir. Ayrıca vitamin ve mineral madde katkısı embriyo gelişimi bakımından olumlu sonuç verir. Normal yumurtlama dönemi boyunca her sülün toplam 11 kg kadar yem yer. Yani sülün başına günlük yem tüketimi 80-85 gramdır. Bu miktarlar üzerinden yem tüketiminin denetlemesinde yarar vardır.

Çizelge 9. Damızlık sülünler için çeşitli enerji düzeylerine göre önerilen besin maddeleri (%)

Enerji (Kcal EM/kg)              2500 / 2700 / 2900
Protein                              12.5    13.5    14.5
Lisin                                 0.62    0.67     0.72
Metionin                           0.27     0.29     0.31
Kükürtlü amino asit             0.47     0.51     0.55
Triptofan                          0.13     0.14      0.15
Treonin                            0.41     0.45      0.48
Mineraller
Kalsiyum                          2.40      2.60      2.80
Toplam Fosfor                   0.54      0.57      0.60
Yararlanabilir Fosfor           0.30       0.32      0.34

Gelişme yemi Şubat ortasına veya Mart başına doğru damızlık yemine dönüştürülür. Damızlık seçimi uygulandıktan sonra ayrılan erkek ve dişi sülünler Çizelge 9’da içeriği verilen yemlerle beslenir. Damızlık yemi % 3 dolayında kalsiyum içermelidir. Yumurtlama başladığında damızlık yemi dışında herhangi bir dane yem verilmesi önerilmez.

 

Cinsleri ve türleri

KRAL SÜLÜN   /  Syrmaticus reevesii

SARI  ALTUNİ   SÜLÜN    

ELMAS   (HATUNİ)   SÜLÜN   /  Chrysolophus amherstiae

ALMAN TAVUSKUŞU SÜLÜNÜ   /  Polyplectron germaini

ANAVATANI:Güney Vietnam.
YAŞAMA ORTAMI:Ormanlık alanlar.
TARİHÇE:Elliot 1866.
GENEL BİLGİ:Kafes ortamına çok rahat uyum sağlarlar. Civcivleri büyütürken yeme alıştırmak biraz zor olabilir.  Un kurdu gibi canlı yem yada aynı boyda tavuk civcivleri faydalı olabilir.  Çok soğuk kış günlerinde biraz ısı sağlamak gereklidir. Diğer tavuskuşu sülünlere göre daha hareketli ve gürültücüdürler.
KAFES ORTAMI: İyi bitkilendirilmiş çim tabanlı 12 m2 kafes.
BESLENME:Tavuk yemi , buğday , yer fıstığı , meyvalar , yeşillik ve canlı yem.
ÜREME YAŞI:İki yaşında.
ÜREME ZAMANI:Mart'tan temmuza kadar.
YILLIK YUMURTA SAYISI:8 - 12 adet.
KULUÇKA SÜRESİ: 21-22 gün.

HİMALAYA GRİ TAVUSKUŞU SÜLÜNÜ   /  Polyplectron bicalcaratum  bakeri

YEŞİL    SÜLÜN   /  Phasianus  versicolor  robustipes

KAFKAS    SÜLÜNÜ   /  Phasianus  colchicus  colchicus

İJİMA BAKIR  SÜLÜNÜ   /  Syrmaticus soemmerringi ijimae

MİKADO SÜLÜNÜ   /  Syrmaticus mikado

HUME SÜLÜNÜ   /  Syrmaticus humiae humiae

ELLİOT SÜLÜNÜ   /  Syrmaticus ellioti

ANAVATANI:Çin'in doğusu.
YAŞAMA ORTAMI:Dağlık ve sık ormanlık alanlarda yaşarlar.
TARİHÇE:Swinhoe 1872.
GENEL BİLGİ:Oldukça sinirli olan erkeklere karşı dişileri korumak  için  kafeslere saklanacak çalılar  konulmalı ve gerekirse üst tüneklere çıkmasını önlemek için erkeklerin kanat tüylerinin uçları kesilmelidir.Beyaza yakın gri boynu   ve metalik altın- kahve  renkli göğsü ile oldukça güzel bir  kuştur. Syrmaticus dişileri birbirine çok benzerler fakat onları melezlemekten kaçınmak lazımdır.
KAFES ORTAMI:İyi bitkilendirilmiş çim tabanlı 18m2 kafes.
BESLENME:Yumurta yemi,buğday,mısır,yulaf,yeşillik ve canlı yem.
ÜREME YAŞI:Bir yaşında.
ÜREME ZAMANI:Mart ayı.
YILLIK YUMURTA SAYISI: 12-24 adet.
KULUÇKA SÜRESİ:25 gün.

MAVİ KULAKLI  SÜLÜN   /  Crossoptilon auritum

KAHVE KULAKLI  SÜLÜN   /  Crossoptilon mantchuricum

TİBET BEYAZ KULAKLI  SÜLÜNÜ  /  Crossoptilon crossoptilon drouynii,

VİLYOT ALEV SIRTLI SÜLÜNÜ   /  Lophura ingita rufa

TEPELİ BORNEO ALEV SIRTLI SÜLÜNÜ   /  Lophura ingita nobilis

ANAVATANI:Java ve güney Borneo.
YAŞAMA ORTAMI: Yarı tropikal ortamda yaşarlar.
TARİHÇE:Sclater 1863.
GENEL BİLGİ:Kafes ortamınına çok rahat uyum sağlayan bir cinstir. Kış şartlarında bazen ekstra ısı sağlamak gerekebilir. Çok güzel renklere sahip harika bir sülündür. Eşler arasında bazen kavgalar olabilir. Dişilerin saklanacağı ortamlar koymakta fayda vardır.
KAFES ORTAMI: İyi bitkilendirilmiş çim tabanlı 15 m2 kafes.
BESLENME:Yumurta yemi , buğday , mısır , yulaf , bol yeşillik ve canlı yem.
ÜREME YAŞI:Bir yaşında rengini alsada üç yaştan önce yavru alınamaz.
ÜREME ZAMANI:Nisan- Mayıs ayları.
YILLIK YUMURTA SAYISI:8-16  adet.
KULUÇKA SÜRESİ:24 gün.

SIAMESE ALEV SIRTLI SÜLÜNÜ   /  Lophura diardi

GÜMÜŞ SÜLÜN   /  Lophura nycthemerus nycthemerus

ANAVATANI:Çin , Burma , orta Tayland  , Vietnam ve güneybatı  Kamboçya.
YAŞAMA ORTAMI:Dağlarda ki ormanlık alanlar.
TARİHÇE:Linnee 1758.
GENEL BİLGİ:Kafes ortamınına çok rahat uyum sağlayan bir cinstir.Kolay üretilmesine rağmen   yumurta yemek gibi kötü bir huyu olabilir.Bunu önlemek için  tavuk yumurtasının içine acı sos veya arap sabunu gibi kötü tadı olan sıvılar konarak kafeslere bırakabilir.
Ayrıca Gümüş erkekleri sahiplerine de saldırgan olabilirler.
Yumurtaları toplamazsanız çoğu kez dişi yatarak kendi yavrularını çıkarır.
KAFES ORTAMI: İyi bitkilendirilmiş çim tabanlı 12 m2 kafes.
BESLENME:Yumurta yemi , buğday , mısır , yulaf , bol yeşillik ve canlı yem.
ÜREME YAŞI:İki yaşında olgunluğa ulaşsalarda ilk yılda da yavru alınabilir.
ÜREME ZAMANI:Mart ayı.
YILLIK YUMURTA SAYISI:7-20  adet.
KULUÇKA SÜRESİ:25 gün.

EDWARD  SÜLÜNÜ   /  Lophura edwardsi

SWİNHOE SÜLÜNÜ   /  Hierophasis swinhoii

HİMALAYA MONAL SÜLÜNÜ   /  Lophophorus impeyanus

SATYR TRAGOPAN SÜLÜNÜ   /  Tragopan satyra

ANAVATANI:Hindistan'dan Nepal'e ve Çin'e kadar uzanır.
YAŞAMA ORTAMI:Genellikle 2400m ile 3000m yükseklikteki sık ormanlıklarda yaşarlar.Kışın 1200m'ye kadar inerler.
TARİHÇE:Linne 1758.
GENEL BİLGİ: Kırmızı göz alıcı tüylerinin üzerindeki beyaz noktalar inci tanesi gibi parlar, gerçekten çok güzel bir kuştur.Dişiler kavga edebileceğinden çift olarak beslenir.Yuvalarını diğer tragopanlar gibi yerden yukarıda yaparlar. 1.5 m yüksekliğe konacak bir sepet onlar için yeterlidir.
KAFES ORTAMI:37m2 çim tabanlı  iyi bitkilendirilmiş kafes.
BESLENME:Yumurta yemi , canlı yem ve tahıllar .Meyva ve böğürtlen severler.
ÜREME YAŞI:2 yaşında cinsel olgunluğa ulaşır.
ÜREME ZAMANI:Mayıs- Haziran ayı.
YILLIK YUMURTA SAYISI: 4-8
KULUÇKA SÜRESİ:28 gün.